Ιμπρεσιονισμός – Και εγένετο εντύπωσις!

 

Ήταν πιθανότατα φθινόπωρο του 1872, κάπου στο λιμάνι της Χάβρης, στη όχι και τόσο μακρινή Γαλλία: ένας άντρας γύρω στα 36 είχε στήσει το καβαλέτο και τα χρώματά του σε ένα από τα σημεία του λιμανιού με την πιο όμορφη θέα. Χαμένος στις σκέψεις του, περίμενε υπομονετικά να ξημερώσει, για να μπορέσει να εκπληρώσει την υπόσχεση που είχε δώσει στον εαυτό του: να ζωγραφίσει την πιο όμορφη και αισθαντική ανατολή με τέτοιο τρόπο, που όμοιά της δε θα υπάρχει σε ολόκληρο τον κόσμο. Το τοπίο φωτιζόταν σιγά-σιγά, καθώς η νύχτα έδινε τη θέση της στη μέρα και ένας πορτοκαλοκόκκινος, φλεγόμενος ήλιος πρόβαλε μέσα από τα ισχνά, γκρίζα χρώματα του λιμανιού.

Οι πινελιές θόλωναν και συμπλήρωναν η μία την άλλη. Ο ζωγράφος άρχισε σιγά σιγά να αφήνει το καλλιτεχνικό του ένστικτο να δημιουργήσει πέρα από αυτό που πραγματικά έβλεπε και να σβήσει τις σκληρές γραμμές του πίνακα, μαλακώνοντας κατά πολύ το τελικό αποτέλεσμα. Λίγες ημέρες μετά, αφού ο πίνακας ήταν έτοιμος και είχε πια στεγνώσει, ο ζωγράφος βούτηξε ένα από τα πιο λεπτά πινέλα του στη μαύρη του μπογιά και υπέγραψε στην κάτω δεξιά γωνία του με το όνομα και το επώνυμό του: «Claude Monet». Είχε δημιουργήσει ακόμα πέντε απόψεις του λιμανιού της Χάβρης, μα αυτή ήταν η αγαπημένη του, αφού ήξερε ότι έχει δημιουργήσει κάτι πραγματικά πανέμορφο. Ήξερε, ακόμα, ότι με την ανατολή του αυτή θα άγγιζε τις καρδιές χιλιάδων ανθρώπων. Ωστόσο, αυτό που δεν ήξερε ήταν ότι μέσω του πίνακά του θα γεννιόταν και θα βαφτιζόταν ένα ολόκληρο καλλιτεχνικό και μουσικό (και όχι μόνο) κίνημα, που έμελλε να θέσει τις βάσεις γι’ αυτό που σήμερα ονομάζουμε «μοντέρνα τέχνη».

Η συνέχεια της ιστορίας είναι, οπωσδήποτε, λιγάκι πιο γνωστή. Δύο χρόνια μετά, ο πίνακας, υπό τον τίτλο «Εντύπωση – Ανατολή», βρήκε τη θέση του μέσα σε μια μεγάλη έκθεση τέχνης του Παρισιού, όπου συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ζωγράφοι όπως ο Pierre – Auguste Renoir και ο Edgar Degas: ω, ναι, ήταν η περίφημη «Έκθεση των Ιμπρεσιονιστών» – κι ας μην ονομαζόταν έτσι, κι ας μην το ήξεραν ούτε και οι ίδιοι ακόμα.

Γιατί, όμως, «εντύπωση»; Ο ίδιος ο Monet ισχυρίστηκε πως το διάλεξε επειδή, εάν επικαλούνταν ότι στον εν λόγω πίνακα απεικονιζόταν τοπίο της Χάβρης, θα τον έπαιρναν με τις λεμονόκουπες, γιατί δεν τη θύμιζε σε τίποτα. Οι κακές γλώσσες των καλλιτεχνικών κύκλων της εποχής ισχυρίστηκαν πως το έκανε για να μην του χρεωθούν ενδεχόμενα τεχνικά λάθη ή ακόμα και παράπτωμα του βεληνεκούς ενός ημιτελούς έργου. Όποια και να ήταν η αιτία, όμως, ο όρος «εντύπωση» (“L’ impression” στα Γαλλικά) χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα και σε άλλους πίνακες τόσο του Monet όσο και άλλων καλλιτεχνών, γεννώντας, έτσι, το κίνημα του Ιμπρεσιονισμού, που για κάποιους διαδέχθηκε το Ρομαντισμό και για κάποιους άλλους αποτέλεσε παιδί του.

Οπωσδήποτε, όλη αυτή η καλλιτεχνική έκρηξη επηρέασε τη μουσική αλλά και τη λογοτεχνία, παρ’ ότι ο μουσικός ιμπρεσιονισμός διαδέχθηκε τον ζωγραφικό με διαφορά λίγων δεκαετιών. Η μουσική πια αποκτά εικόνες και ανακλά «εντυπώσεις» τόσο από εξωτερικά όσο και από εσωτερικά ερεθίσματα, ενώ η θεματολογία της χωρίζεται σε τρία βασικά μοτίβα: α) την αναπροβολή και την μετάδοση εικόνων φυσικών τοπίων και καταστάσεων, β) τη μελαγχολία και την αναπόληση ενός παρελθόντος όπου τα πάντα ήταν πιο αγνά και ανθρώπινα και γ) την έκφραση των υπαρξιακών και κοινωνικών αγωνιών του σύγχρονου ανθρώπου – μην ξεχνάμε ότι ο Ιμπρεσιονισμός ήρθε στη Ζωγραφική μέσα σε μια μεγάλη οικονομική κρίση για τη Γαλλία και η είσοδός του στη μουσική σηματοδοτήθηκε από την Βιομηχανική Επανάσταση, που έφερε μια νέα πραγματικότητα στις ζωές των ανθρώπων, ενώ προ των πυλών βρίσκεται και ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατά συνέπεια, λοιπόν, οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές αναταραχές που μαίνονταν στην Ευρώπη δεν μπορούσαν παρά να επηρεάσουν την τέχνη σε κάθε επίπεδο.

Τι διαφοροποίησε, όμως, τους ιμπρεσιονιστές ζωγράφους από τη μέχρι τότε γνωστή τέχνη; Η απουσία των σκληρών και καθορισμένων γραμμών, καθώς και η απουσία συγκεκριμένων θεμάτων και αυστηρών καθορισμών που υπαγορεύονταν από την Ακαδημία Καλών Τεχνών του Παρισιού, που ήταν κυρίως τα αυστηρά πορτραίτα και τα θρησκευτικά θέματα. Από θεματολογικής άποψης, ο ιμπρεσιονισμός ασχολήθηκε περισσότερο με τοπία, χωρίς αυτό να είναι δεσμευτικό (ο Degas έγινε γνωστός από την έμπνευση που άντλησε από τον κόσμο του μπαλέτου, ας πούμε).  Βασική καινοτομία ήταν η έλλειψη πολλαπλών στρώσεων χρώματος στον καμβά, η οποία βοηθούσε τον καλλιτέχνη να ζωγραφίζει πιο γρήγορα, καθώς και η έμφαση στο φως. Ο καλλιτέχνης ζωγράφιζε πλέον με μικρές και γρήγορες πινελιές στον καμβά, «αφήνοντας», όπως αναφέρουν πολλοί κριτικοί τέχνης της εποχής, «τα μάτια του θεατή να πραγματοποιήσουν την ανάμειξη των χρωμάτων». Τέλος, ο ιμπρεσιονισμός δεν αγάπησε ποτέ το μαύρο χρώμα -ούτε καν για τις σκιές- αλλά χρησιμοποίησε είτε πολύ έντονα είτέ πολύ γήινα χρώματα, συνήθως μόνο θερμά ή μόνο ψυχρά.

Λογοτεχνικά, ο Ιμπρεσιονισμός ανά τον κόσμο τείνει να προσφωνείται με διαφορετικό όνομα, ακολουθώντας, ωστόσο, αντίστοιχους κανόνες: έτσι δημιουργήθηκε ο Συμβολισμός, με κύριους εκπροσώπους του ανά τον κόσμο τους λεγόμενους «Καταραμένους Ποιητές» όπως ο Paul Verlaine, ο Charles Baudelaire και ο Arthur Rimbaud αλλά και τον Edgar Allan Poe στην Αμερική, που αποτέλεσε τη βασική επιρροή όλων των προηγούμενων. Η γλώσσα δημιουργεί και δημιουργείται από «εντυπώσεις» και οι στίχοι αρχίζουν και σπάνε τα μέτρα και τις αυστηρές ομοιοκαταληξίες. Στην Ελλάδα ο Συμβολισμός βρήκε πολλά χρόνια αργότερα το βασικό του εκφραστή στο πρόσωπο του ποιητή Μίλτου Σαχτούρη.

Αντίστοιχες γραμμές ακολουθήθηκαν και στη μουσική. Εγκαταλείπεται το βασικό δίπολο εναλλαγής μειζόνων και ελασσόνων κλιμάκων, ενώ αποδαιμονοποιούνται η παράλληλη κίνηση συγχορδιών και η διαφωνία, που στην εποχή του Bach αποτελούσαν «του διαβόλου πράγματα!» και στου Mozart τεράστια κακοτεχνία του συνθέτη. Προτιμούνται πια οι μικρότερες σε διάρκεια φόρμες (πρελούδια, arabesques, νυχτερινά) έναντι των μεγάλων (συμφωνίες, κονσέρτα), ενώ έμπνευση αντλείται από πηγές εκτός της κλασσικής μουσικής παιδείας, όπως η παραδοσιακή μουσική και οι μεσαιωνικοί τρόποι. Οι περίεργες και λεπτές αρμονίες, οι συγκοπές και οι αντιχρονισμοί βάζουν τα θεμέλια για είδη όπως η τζαζ πριν ακόμα η τζαζ υπάρξει καν σκέψη. Βασικοί πρωτοστάτες του μουσικού ιμπρεσιονισμού στη Γαλλία υπήρξαν ο Claude Debussy και ο Maurice Ravel, ενώ ιμπρεσσιονιστικές τάσεις έδειξαν στα έργα τους και μεταγενέστεροι συνθέτες, όπως ο Richard Strauss στην Αυστρία, ο Igor Stravinsky στη Ρωσία και ο Bela Bartok στην Ουγγαρία, αν και αξίζει να αναφερθεί ότι, μουσικά, οι δύο τελευταίοι θεωρούνται περισσότερο μοντερνιστές παρά ιμπρεσιονιστές.

Κάπου εδώ, το σύντομο ταξίδι μας στις διαφορετικές πτυχές του Ιμπρεσιονισμού τελειώνει. Αυτό που γνωρίζουμε στα σίγουρα είναι ότι αποτελεί ένα από τα πιο γοητευτικά και, συνάμα, από τα πιο ανεξερεύνητα καλλιτεχνικά ρεύματα. Τελικά, όμως, όπως διερωτάται και ο μουσικός ερευνητής Joseph Machlis, «τι είναι Ιμπρεσιονισμός; Μια εξέγερση εναντίον της ρομαντικής παράδοσης ή απλά η τελική εκδήλωση της;».

 

Έλλη Κέτσου